Қазақстан Республикасының мемлекеттік туы
Ту – мемлекеттің егемендігі мен бірегейлігін бейнелейтін басты рәміздердің бірі. «Ту» термині голландтың «vlag» сөзінен шыққан. Ту – діңгекке немесе бауға бекітілген өлшемдер мен түстерде бекітілген, әдетте елтаңба немесе эмблемасы бар мата. Ту ежелден ел халқын біріктіру және белгілі бір мемлекеттік құрылыммен сәйкестендіру қызметін атқарып келді.
Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік туы 1992 жылы ресми түрде қабылданды. Оның авторы – суретші Шәкен Ниязбеков.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туы – ортасында күн сәулесі түсірілген, оның астында қалықтаған қыран (алтын қыран) бейнеленген аспан көк түсті төртбұрышты панель. Білікте ұлттық ою-өрнекті тік жолақ бар. Күннің, оның сәулелерінің, қыран құстың бейнесі және ұлттық ою-өрнек – алтын түсті. Тудың енінің ұзындығына қатынасы 1:2.
Геральдика дәстүрінде әр түс белгілі бір ұғымды білдіреді. Сонымен, көк түс адалдықты, адалдықты және мінсіздікті білдіреді. Сонымен қатар, көк түс түркі мәдениетінде терең символдық мәнге ие. Ежелгі түркілер әрқашан көкті өзінің тәңір атасындай қастерлеген, ал олардың көк туы ата-бабаға адалдықты бейнелеген. Қазақстанның мемлекеттік туында ол ашық аспан, бейбітшілік пен береке, ал монохроматикалық фон еліміздің бірлігін бейнелейді.
Геральдикалық канондарға негізделген күн байлық пен молшылықты, өмір мен энергияны білдіреді. Демек, ел туындағы күн сәулесі – береке мен амандықтың нышаны – астық түрінде. Қазақстанның мемлекеттік атрибутикасындағы күн бейнесі оның жалпыадамзаттық құндылықтарға адалдығын растайды және жаңа жас мемлекеттің өмірлік қуатқа толы екенін және әлемнің барлық елдеріне серіктестік пен ынтымақтастық үшін ашық екенін көрсетеді.
Қыран (алтын бүркіт) бейнесі – көптеген халықтардың елтаңбалары мен туларында бұрыннан қолданылып келе жатқан негізгі геральдикалық атрибуттардың бірі. Бұл сурет әдетте күш, көрегендік және жомарттық символы ретінде қабылданады. Күн астында қалықтаған қыран мемлекетіміздің қуаттылығын, егемендігі мен тәуелсіздігін, биік мақсаттар мен тұрақты болашаққа ұмтылысты бейнелейді. Еуразия көшпенділерінің дүниетанымында қыран құс бейнесі ерекше орын алады. Олар оны еркіндік пен адалдық, ізеттілік пен батылдық, күш пен ой тазалығы сияқты ұғымдармен байланыстырады. Алтын бүркіттің стильдендірілген сұлбасы жас егемен елдің әлемдік өркениет биігіне ұмтылысын көрсетеді.
Мемлекеттік тудың маңызды элементі оның тұғырында ұлттық ою-өрнек салынған тік жолақ болып табылады. Қазақ ою-өрнегі – халықтың эстетикалық талғамына қатаң сәйкес келетін дүниені нақты көркемдік қабылдаудың бір түрі. Түрлі пішіндер мен сызықтардың үндестігін бейнелейтін ол халықтың ішкі жан дүниесін ашудың мәнерлі құралы. Біліктің бойындағы ұлттық ою-өрнек Қазақстан халқының мәдениеті мен салт-дәстүрін бейнелейді.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасы
Елтаңба – мемлекеттің басты рәміздерінің бірі. «Елтаңба» термині немістің «erbe» (мұрагерлік) сөзінен шыққан және тұқым қуалайтын ерекше белгі – символдық мағына берілген фигуралар мен заттардың қосындысын білдіреді.
Қазіргі Қазақстан аумағында өмір сүрген қола дәуірінің көшпелілері де өздерін ерекше таңба – тотеммен таныстырып, графикалық өрнек кейіннен «таңба» атауын алғанын тарих көрсетеді. Бұл термин алғаш рет Түрік қағанатында қолданыла бастады.
Егемен Қазақстанның Елтаңбасы 1992 жылы ресми түрде қабылданды. Оның авторлары – белгілі сәулетшілер Жандарбек Мәлібеков пен Шот-Аман Уәлиханов.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасының Ұлы Дала көшпелілері арасында ерекше құрметке ие болған өмір мен мәңгілік символы – шеңбер (дөңгелек) пішіні бар.
Мемлекеттік Елтаңбадағы орталық геральдикалық элемент – шаңырақтың (киіз үйдің үстіңгі күмбезді бөлігі) көгілдір түс аясындағы бейнесі, одан уықтар (тіректер) күн сәулесі түрінде жан-жақты сәуле шашады. Шаңырақтың оң және сол жағында мифтік қанатты пырақтардың бейнелері орналасқан. Жоғарғы бөлігінде көлемді бес бұрышты жұлдыз, ал төменгі бөлігінде «Qazaqstan» деген жазу бар. Алтын түсте жұлдыздың, шаңырақтың, уықтардың, мифтік жылқылардың бейнесі, сондай-ақ «Qazaqstan» жазуы жасалған.
Шаңырақ – киіз үйдің негізгі жүйе құраушы бөлігі, пішіні жағынан аспан күмбезіне ұқсайды және Еуразия көшпелілерінің дәстүрлі мәдениетіндегі тіршілік әрекетінің негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Республиканың Мемлекеттік Елтаңбасында шаңырақ бейнесі елімізде тұратын барлық халықтардың ортақ үйі мен біртұтас Отанының символы болып табылады. Шаңырақтың беріктігі мен тұрақтылығы оның барлық уықтарының (тіректерінің) сенімділігіне байланысты болатыны сияқты, Қазақстанның тұрақты дамуы әрбір азаматтың әл-ауқатына байланысты.
Мемлекеттік Елтаңбадағы қанатты мифтік аттар – тұлпарлар негізгі геральдикалық элемент болып табылады. Ежелден бері жылқы бейнесі ерлік, адалдық, күш сияқты ұғымдарды бейнелейді. Қанаттар көпұлтты Қазақстан халқының қуатты және гүлденген мемлекет құру туралы ғасырлар бойғы арманын бейнелейді. Олар таза ойлар мен дәйекті жақсартуға және шығармашылық дамуға ұмтылысты куәландырады. Жылқылардың алтын қанаттары да жүгерінің алтын масақтарына ұқсайды және Қазақстан халқының еңбекқорлығын және елдің материалдық әл-ауқатын білдіреді.
Өткен ғасырларда мүйіздер көшпелілердің культтік ғұрыптарында, сондай-ақ олардың жауынгерлік туының жоғарғы жағында белсенді түрде қолданылған. Әртүрлі жануарлардың мүйізі түріндегі көктегі рақым, жердегі құнарлылық және әскери сәттілік бейнелері әртүрлі халықтардың символдық композицияларында әрқашан маңызды орындарға ие болды. Олай болса, қанатты тұлпар – семантикалық және тарихи тамыры тереңде жатқан маңызды типологиялық образ.
Республиканың мемлекеттік елтаңбасындағы тағы бір деталь – бес бұрышты жұлдыз. Бұл символды адамзат ерте заманнан бері пайдаланып келеді және адамдардың ақиқат нұрына, барлық ұлы және мәңгілікке деген тұрақты ұмтылысын бейнелейді. Мемлекеттік Елтаңбадағы жұлдыз бейнесі Қазақстан халқының әлемнің барлық халықтарымен ынтымақтастық пен әріптестікке ашық ел құруға деген ұмтылысын көрсетеді. Барлық бес құрлықтың өкілдері үшін Қазақстан халқының жүрегі мен құшағы ашық.
Мемлекеттік Елтаңбада қолданылған негізгі түс – байлықтың, әділдіктің, жомарттықтың символы қызметін атқаратын алтын түс. Тудың түсі де бар – алтын түспен үйлесіп, ашық аспан, бейбітшілік пен берекені бейнелейтін көк көк.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік әнұраны
Әнұран – мемлекеттің басты рәміздерінің бірі. «Әнұран» терминінің өзі гректің «гимнео» сөзінен шыққан және «салтанатты ән» дегенді білдіреді. Әнұран ел азаматтарының тиімді әлеуметтік-саяси консолидациясы мен этномәдени сәйкестендіруі үшін шешуші маңызы бар маңызды дыбыстық символика қызметін атқарады.
Тәуелсіз Қазақстанның тарихында еліміздің мемлекеттік әнұраны екі рет – 1992 және 2006 жылдары бекітілді.
1992 жылы республика мемлекеттік егемендік алғаннан кейін Қазақстан әнұранының музыкасы мен мәтініне байқау жарияланды. Байқау нәтижесінде Қазақ КСР әнұранының музыкалық басылымын сақтау туралы шешім қабылданды. Осылайша, Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский және Латиф Хамиди алғашқы қазақстандық әнұранның музыкасының авторлары атанды. Үздік мәтін байқауын да белгілі ақындар: Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев және ақын Жадыра Дәрібаева ұсынған авторлар тобы жеңіп алды.
Еліміздің дыбыстық рәміздерін танымал ету мақсатында 2006 жылы жаңа мемлекеттік әнұран қабылданды. Оған арқау болған «Менің Қазақстаным» патриоттық әні. Оны 1956 жылы Шәмші Қалдаяқов Жұмекен Нәжімеденовтің өлеңдеріне жазған. Әнге мемлекеттік әнұранның жоғары мәртебесі мен салтанатты дыбыс беру үшін Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев түпнұсқа мәтінді пысықтады. Қазақстан Парламенті 2006 жылғы 6 қаңтардағы палаталардың бірлескен отырысында «Мемлекеттік рәміздер туралы» Жарлыққа тиісті түзетулер енгізіп, еліміздің жаңа мемлекеттік әнұранын бекітті.
Әнұранның сөздерінің авторлары: Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев, музыкасының авторы: Шәмші Қалдаяқов